Na Maya Saffery lāua ʻo Kalehua Krug

Similar documents
ke kahua kamepiula a Ka Papa Loʻi ʻO Kānewai (kanewai.ning.com) nā kiʻi kahiko a me nā palapala ʻāina

Na Maya Saffery lāua ʻo Kalehua Krug

HE KIʻINA HAKU MOʻOHAʻAWINA E OLA AI NĀ PAHUHOPU HOʻONAʻAUAO KAIAʻŌLELO MAULI OLA HAWAIʻI

Koleke Ōlelo Hawai i o Ka Haka Ula O Ke elikōlani NĀ HA AWINA KĀLĀ HELE KULANUI, LĀ PALENA PAU: 15 Apelila 2016

Na Nupepa o ka Makahiki 1892, Mahele 1 = The 1892 Newspapers, Part 1

The Mähele Did What? Native Interest Remains

For the week of January 3 to Jan 9, 2015

I Ho okahi Ka Mana o 100 Years of Hawaiian Civic Clubs

THE 94 TH ANNUAL KAMEHAMEHA SCHOOLS SONG CONTEST MARCH 21, 2014, 7:30 PM NEAL S. BLAISDELL CENTER HONOLULU, HAWAI I

56 Pendings For the week of February 28 to March 6, ACTIVITY for the Week 03/06 vs. 02/27

For the week of February 7 February 13, 2015

OahuHousingGuide - Type Index

For the week of Dec 27 to Jan 2, 2015

How Many Units Affected by Inclusionary Housing? Questor Lau, AIA

7)(/GUC,sk Trustee Colette. Machado ate Chairperson, Board of Trustees. 9,201st

Native Hawaiian Homeownership

R. Kalani Fronda, CCIM Pualeilani Street, Waiʻanae HI (808)

C e l e b r at i n g H a w a i i a n L a n g u a g e R e v i ta l i z at i o n

Hawaiiana in 1983: A Bibliography of Titles of Historical Interest

A Description of Project and Supervisory Experience to Present

WHERE BLOOD RUNS WITH THE LAND: PARTITION ACTIONS AND THE LOSS OF NATIVE HAWAIIAN ANCESTRAL LAND

November 4, 2014 IN REPLY REFER TO: LOMC-VALID

For the week of January 10 to Jan 17, 2015

Construction Building Up

Displayed with permission The American Surveyor January/February Copyright 2006 Cheves Media

Questions on Carnelian Creek Conservation Corridor Project (FA01)

Independent accountants report on applying agreed-upon procedures and funds report State of Hawaii, Housing and Community Development Corporation of

A SKETCH OF THE EVOLUTION OF ALLODIAL TITLES IN HAWAII

S.F. Express Circle K Convenience Store Self-pickup Service Service Coverage: Kowloon

FOR SALE 10 ALA MOANA HOTEL $1,726,000 (fee simple)

Hawaiian Island REAL ESTATE GUIDE cell

PART I. SECTION 1. The legislature finds that Act 97, Session Laws. of Hawaii 1965, transferred the responsibility for functions

Hawaiiana in 1995: A Bibliography of Titles of Historical Interest

Report to the Twenty-Seventh legislature 2013 Regular Session ESTABLISHING A MANOA ROAD TASK FORCE

Worried about the number of visitors on Kauaʻi beaches and trails? Imagine the effect of 600+ new resort units in Princeville!

SUBSIDIZED HOUSING ON OAHU

Gross Floor Area of HOS Flat by Phase / Estate

The Contemporary Pacific

KOA FOREST HILO, HAWAII

FEE SIMPLE. Multi-Family Investment Opportunity

Office of the City Engineer 8/5/2014

ProgID Title Description FY18 FY19 MOF

1

Fax: (413) Internet: Version: Hawaii 6.0 USDA Forest Service, National Woodland Owner Survey

Y2Y Champ Middle - Results

T. S. Dye & Colleagues, Archaeologists, Inc.

香港物業管理公司協會有限公司 The Hong Kong Association of Property Management Companies Limited

Hawaii Housing Finance & Development Corporation Hula Mae Multi-Family Bond Program. Fm_HMMF Continuing Program Compliance Report

JENNIFER CHIRICO, PhD, MPH, LEED GA

MAY Angelica Loughlin s (Outrigger Guam Beach Resort) grandson Kyle attended his first prom with date Alice

PHASE 1 PHASE 2 LIVE WORK PLAY LEARN. Brand New 1, 2 & 3 Bedroom Condominium Townhomes (FS)

Hele (Tesoro) Ground Lease Honolulu, HI

Procedures and Guidelines for Archaeological Survey and Inventory in Hawaiʻi

West Hawaii Business Park - Phase I

18 D Shop D & Portion of Shop B, G/F, B. 16 B Shop B, G/F and Shop A2 & A3, Upper G/F, A2

Tangonge: He taonga tuku iho A strategic direction

Ho opili Kapolei, O`ahu, Hawaii FEE SIMPLE - DEVELOPMENT LAND New Master Planned Community by D.R. Horton

Class No. Class. Name (E)

Newsletter Winter 2018/2019

Delia Memorial School (Hip Wo) Guidance notes on filling Student s Particulars Record

THE EMPERICAL WRITES BACK: RE-EXAMINING HAWAIIAN DISPOSSESSION RESULTING FROM THE MĀHELE OF 1848

S.F. Express Circle K Convenience Store Self-pickup Service Service Coverage: New Territories

MAUNA KEA MANAGEMENT AUTHORITY HB1985 PROPOSED SD1 OHA White Paper

Te Ture Whenua Māori Reform. Consultation Document

T/Dialogue. Accredited Accounting Technician Examination December 2013 graduates. Feb 2014 issue

Name : CHOW Wailee ( 周蕙禮 ) Nominated for the post of President. ined the Instit. Nominator : Seconder : Cheshire Jill Catherine. Lee Wing Cheong Simon

Oahu Ready-Mix Concrete

Key Findings from the General Plan Comprehensive Review Trends and Forecasts Report September 2016

Bibliography. The Author(s) 2016 H.M. Tavares, Pedagogies of the Image, SpringerBriefs in Education, DOI /

Address. Name. Map Reference. Plot Number 150. Listed Building Reference Grade. Building at Risk Reference. Original Use.

The Hong Kong Jockey Club 130th Anniversary Let s Guess It Right - Lucky Draw "Riding High Together Team" Plush Horse Winners List

MIRAMAR HOTEL AND INVESTMENT COMPANY, LIMITED (Incorporated in Hong Kong with limited liability) Stock Code: 71

MAJOR PRICE REDUCTION

HONG KONG FERRY (HOLDINGS) COMPANY LIMITED

HONG KONG FERRY (HOLDINGS) COMPANY LIMITED (Incorporated in Hong Kong under the Companies Ordinance) (Stock Code: 00050)

333 Keahole Street Honolulu, HI FOR LEASE Retail Shopping Center on Oahu

1 BOEY John (Ordinary member) 2 CHAN Chi Kin 3 CHAN Chi Wai, Angus 4 CHAN Kwong Man 5 CHAN Lok Lam, Laura 6 CHAN Mui Tong 7 CHAN Pik Fung (Associate

65,000 members 68 Marae 33 Hapu

Government Vaccination Programme 2018/19 List of HA GOPCs for GVP Vaccination

MAUI NUI BOTANICAL GARDENS FALL Newsletter. Volume 49

Recommended District Council Constituency Areas

PORTLAND SITE AC. Sale Price: $2,310,000 ($55,000/lot) Lots: 42 Land Area: AC

A New Page of the NEC Expedition - DSD s Initial Experience on 5 More NEC Pilot Contracts

On Land Dispositions Made of Public Lands for Calendar Year 2006

41/2/9 Student Affairs Programs and Services General Correspondence, Box 1:

Results M10 M12 M14 M16 M18 M20 M21 M35 M40 M45 M50 M55 M60 ME W10 W12 W14 W16 W18 W20 W21 W35 W40 W45 W50 W55 WE

PORTFOLIO FOR. Raymond L. Avis. Architect/Designer Revit/AutoCAD Specialist

2018 AIA Honolulu Annual Business Meeting

History and Development of Hawaiian Real Estate - Chapter 1

Protected Road Zoning Plan Trans Canada Highway Channel-Port aux Basques to Corner Brook ( ) AMENDMENT No. 2, 2012 Pinchgut Lake Codroy Valley

AFFIDAVIT OF ELIGIBILITY TO PURCHASE A RESERVED HOUSING UNIT IN THE 988 HALEKAUWILA CONDOMINIUM PROJECT

Changes to University Housing Policies

FROM: Kevin Canning, Contract Planner ) OC Development Services/Planning

Job Expo for Elderly and Rehabilitation Services

Develop a GIS-based Electronic Mark Plant Circulation System in a collaborative and end-user computing approach

Recommended District Council Constituency Areas

Tuipuipui o le HPV. Faamatalaga mo le tupulaga talavou ma o latou aiga. O se tuipuipui e fesoasoani e puipuia ai mai kanesa e mafua mai siama o le HPV

ELEVATION AGREEMENT FOR CONDOMINIUMS Instruction Sheet

Focus on senior, modular, micro housing design Professional Practice of Architecture* Project Management*

General Land Use and Development Application

Transcription:

ʻ ʻ ʻ āʻ ā ʻ ʻ ā ʻ He huakaʻi kēia e maopopo ai He moʻolelo a he moʻokūʻauhau ko ka ʻāina, ka wai, nā akua, a me nā kānaka. Pili ka ʻāina mai uka a i kai a pili nō hoʻi ka ʻāina a me ke kai. He mea nui ka ʻike maka a lohe pepeiau ʻana i ka ʻāina i kamaʻāina nō kākou i ka ʻāina. Ola ka ʻāina i ke kanaka a ola ke kanaka i ka ʻāina. Pono kekahi i kekahi. I ka holo ʻana o nā makahiki, emi iho ka nui o nā ʻōiwi ma ka Mānoa, akā, ua hoʻomaka ka hoʻi ʻana mai o kekahi mau ʻōiwi. ā ʻ ka moʻolelo nūpepa ʻo He mau wahi kamaaina no ka ua Tuahine, ua nalowale (T. N. Penekahi, Ke Au Okoa, 29 Iune 1871, ʻaoʻao 3) no nā manu ʻōiwi o Mānoa i nalowale nā kiʻi kahiko a me nā palapala ʻāina #1 Aihualama in 2013 Personal photo taken by Jill Laughlin. #2 Looking across Aihualama from Haukulu, 1923, photograph description: Note the trails cut through the uluhi fern on the two ridges leading up to Kaimuhonu. 279 trees have been planted along these trails. Photograph taken January, 1923, during a shower as is evidenced by the rainbow Submitted in a report on 1/30/1923 by Harold L. Lyon, Department of Botany and Forestry to The Director of the Experiment Station, H.S.P.A Reports located in HSPA archives at Hawaiian Collection, UH Manoa Hamilton Library. #3 A forest formation built up in a gulch in Haukulu, 1927, From Manoa (Lyon) Arboretum Annual Report 1926, page 52. #4 Looking up Manoa Valley from a point near end of street car line, 1908. Photo by Harold L. Lyon submitted in a report from the Department of Botany and Forestry, Experiment Station H.S.P.A. #5 Manoa Arboretum, Aihualama section, 1927. From Manoa (Lyon) Arboretum Annual Report 1926, page 52. #6 Manoa Valley, location and description unknown. #7 Manoa Valley looking toward Diamond Head (right corner), taken from home of Mrs. S.N. Castle, Honolulu, Hawaii, ca. 1900, Located at Bishop Museum Library & Archives, # A 36787. 1

#8 Haukulu: Land of Dripping Dew The Hawaii Weekly and Polynesian: The Sunday Magazine of the Honolulu Advertiser, published: April 10, 1955. ʻ E heluhelu nā haumāna i ka palapala haʻawina ʻo Welina Mānoa no Kahi Hoʻoulu Lāʻau o Lāiana i launa mua ʻia ka wahi e kipa ana a i maopopo ke ʻano o ka haʻawina e hana ana ma laila. E nānā paha i ka palapala haʻawina ʻo Welina Mānoa i hoʻomōhala ʻia no nā ʻohana a me nā keiki i piha ai nā makahiki he ʻewalu (a emi iho) e pili ana i Kahi Hoʻoulu Lāʻau o Lāiana i launa mua ʻia ka moʻolelo no kēlā wahi. E nānā paha i nā palapala ʻāina i maopopo kahi e hele ana a me kona pilina i nā wahi ʻē aʻe o Mānoa i kipa ʻia ma mua. ʻ Ma ka papa haʻawina, Uliuli nā ōlelo i ke kumu. ʻEleʻele nā ʻōlelo a ke kumu i nā haumāna. 2

ʻ E hoʻolele ʻia nā haumāna a me ka/nā kumu ma kahi o Paradise Park. E piʻi ʻia aʻela ke alanui i uka a ka Hale Hālāwai ma ka māla Ethnobotany o Kahi Hoʻoulu Lāʻau o Lāiana. ā ʻ ā He moʻolelo a he moʻokūʻauhau ko ka ʻāina, ka wai, nā akua, a me nā kānaka. Ma Kahi Hoʻoulu Lāʻau o Lāiana e hui hou ai me Kahalaopuna a me kona ʻohana. Pili ka ʻāina mai uka a i kai a pili nō hoʻi ka ʻāina a me ke kai. Aia nā kumu wai he ʻehiku o Mānoa ma Kahi Hoʻoulu Lāʻau o Lāiana. Mau nō ke kahe ʻana mai o ka wai mai Lāiana a i Waikīkī, kahi o Ka Hale Hōʻikeʻike Iʻa o Waikīkī. He mea nui ka ʻike maka a lohe pepeiau ʻana i ka ʻāina i kamaʻāina nō kākou i ka ʻāina. ʻAʻole lawa ke heluhelu ʻana i nā moʻolelo ma ke kula. Pono ka hana ʻana i nā ʻāina a me ke kipa ʻana i nā kūpuna i paʻa nō lākou i ka naʻau o nā haumāna. Ola ka ʻāina i ke kanaka a ola ke kanaka i ka ʻāina. Pono kekahi i kekahi. I ka holo ʻana o nā makahiki, emi iho ka nui o nā ʻōiwi ma ka Mānoa, akā, ua hoʻomaka ka hoʻi ʻana mai o kekahi mau ʻōiwi. E aʻo ana nā haumāna e pili ana i kekahi o nā ʻōiwi i emi iho a e hoi ana mai e laʻa ka ʻamakihi no Oʻahu. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ā ā ā E wehewehe ke kumu i nā haumāna Ma kēia papa haʻawina nui ʻo Welina Mānoa, ua hahai kākou i ka wai o Mānoa mai ka muliwai o Waikīkī, ke poʻowai o Ka Papa Loʻi ʻo Kānewai a me ka ua Tuahine i ka Hale Hōʻikeʻike ʻo Mānoa Heritage. I kēia lā, ua piʻi aʻela kākou i uka lilo o ke awāwa a hiki i kahi o nā kumu wai he ʻehiku o Mānoa a me ka ʻohana o Kahalaopuna. Eia kākou i nā ʻili ʻāina ʻo Haukulu me ʻAihualama i ke awāwa o Mānoa i ke ahupuaʻa ʻo Waikīkī i Kahi Hoʻoulu Lāʻau o Lāiana. ʻ ā ā ā Wahi a kupuna, nānā ka maka, hoʻolohe ka pepeiao, a paʻa ka waha 1. No laila, ʻoiai kākou e piʻi ana i uka mai ke kaʻa ʻōhua a hiki i ka hale hālāwai, e hāmau ka leo a e mālie ka hele i ʻike maka a lohe pepeiao ʻia nā mea like ʻole a i pā ka naʻau i nā kūpuna o kēia ʻāina. Pēlā kākou e hoʻokamaʻāina ai i kēia ʻāina. He mau nīnau kā ʻoukou e noʻonoʻo ai ma kēia piʻina. Ma ka hale hālāwai ana ʻoukou e hōʻike ai i kā ʻoukou mau pane. 1 Pukui, 1983, p. 248, ʻOlelo Noʻeau #2268 3

He aha kā ʻoukou mau mea e lohe nei, e honi nei, a e ʻike nei? Pehea ka ulu ʻana o nā lāʻau ma ʻaneʻi? He māloʻo a he uluwehi paha? He aha nā inoa o nā mea ulu a ʻoukou i ʻike ai? Ma ka nānā aku, i wahi aha Kahi Hoʻoulu Lāʻau o Lāiana? Eia kekahi i ka puka ʻana aku i uka ala i kekahi kilohana, e ʻike maka ana ʻoukou iā Mānoa e waiho kāhelahela i ka uhiwai mai ka piʻina ʻoluʻolu o Waʻahila nei a ka uka o Waiakeakua lupalupa i ka lau nahele 2. Ma laila kākou e haʻi ai i ka moʻokūʻauhau o Kahalaopuna i hoʻohanohano ʻia nā inoa o nā kūpuna o Mānoa. Eia hou ka moʻokūʻauhau o Kahalaopuna. E haʻi pū ʻia kona moʻokūʻauhau i ka puka ʻana i ke kilohana a laila, e kuhi aku ke kumu iā Akaaka a me Nālehuaoakaaka. O Akaaka ke kāne. O Nālehuaoakaaka ka wahine. Moe pū lāua a hānau mai he mau keiki māhoe. O Kahaukani ke keiki kāne a o Kauakuahine ke kaikamahine. Moe nī aupi o lāua a hānau mai o Kahalaopuna, ke kaikamahine ali i kapu o Mānoa. Ola ka hā loa o ko Kahalaopuna ʻohana. Ola! I ka hui ʻana i ka Hale Hālāwai, e hāpai nā haumāna i nā mea a lākou i ʻike, lohe, honi, ai. I loko o kēia hōʻike manaʻo ʻana, e haʻi ʻia nā moʻolelo no ka ʻāina o Kahi Hoʻoulu Lāʻau o Lāiana, e hōʻike ʻia nā kiʻi kahiko o ka ʻāina, e kālele ʻia nā manaʻo nui o ka huakaʻi a me ka papa haʻawina holoʻokoʻa ʻo Welina Mānoa, a e wehewehe ʻia ka haʻawina nui o ka huakaʻi. ʻ ā Ma Mua: He nani uluwehi kēia āina i ka wā ma mua o ka hiki ana mai o kānaka. He mau ulu ōhi a, koa, lama a iliahi ko kēia āina. Ua ulu pū ka awa, nā ōpū hau a me ka hāpu u. Ma ka hiki ana o nā kūpuna i kēia wahi, ua kanu ihola lākou i ke kalo. I āina kēia e ulu ai nā mea ulu a e ola pono ai ho i nā kūpuna i noho ma ane i. E like me ka ʻōlelo a Kupuna Hanale Maka, He āina kalo nui o Mānoa; oi aku kona nui ma mua o Waipi o. Ua piha o Mānoa i nā lo i kalo ma nā ao ao elua mai uka a i kai. Ma Hope: I ka hiki ana mai na e o nā haole, kanu ia ka laiki ma nā lo i kalo. Ma hope, ua hiki mai nā oihana mahikō a me ka po e hānai pipi. A ai ihola kā lākou mau pipi i nā mea ulu ōiwi a pau. I ia wā, ʻaʻohe kumu lāʻau nui i koe, no laila, ua kanu ihola ia nā mea ulu haole e ulu āwīwī ana, o ia ho i, nā mau u haole a me nā kumu lā au haole i loa a ka ai hou no nā pipi a i loa ai nō ho i nā kumu ki eki e e ume ume ana i ka ua. Na 2 Ka ʻōlelo a Kumu Hula Mae Lobenstein ma kinohi o ke mele ʻo Nani Mānoa i ke pa CD ʻo Hoʻokamahaʻo a Hoʻokena (1996). 4

ke kauka o Lāiana i ho omaka i ua kanu ana. Ua uluāhewa ia mau mea ulu haole āna i kanu ai a nalowale loa nā ulu ōiwi. I kēia wā, ua ho omaka iho nei nā lima hana o Kahi Ho oulu Lā au o Lāiana i ka ho oulu hou ana i nā mea ulu ōiwi ma nei āina. Nā Manu ʻŌiwi : Wahi a kekahi kupuna i kākau ai i ka nūpepa kahiko, Aia ma mua o ka manawa i hiki ʻole mai ai ē kēia mau manu (haole), he nui loa ka ʻIwi, ka ʻAmakihi, ka ʻAkakane, ka ʻŌʻū, ka ʻŌʻōlokela, a me ka ʻElepaio, ma ʻaneʻi aʻe nō o mākou lā, i luna aʻe nei nō o nā ōpū aliʻipoe lā, a me nā ōpū hau, nā wahi kumu noni, a ma uka aku hoʻi, ke āiwaiwa o ka nui o na manu, i luna nō hoʻi o ka ʻĀhihi, a me Ka-lehua-kū-mākua, a he nānea nō ia no ia uka, a i kēia wā, ua pau loa lākou i ka nalowale, no ka hūhū ʻia paha e kēia mau manu ʻino. (T. N. Penukahi, He mau wahi kamaaina o ka ua Tuahine, ua nalowale, Ke Au Okoa, 29 Iune 1871, ʻaoʻao 3) Nā Kumu Wai: I loko lilo o ke awāwa o Mānoa he ehiku mau kumu wai--he mau wailele lākou: o Aihualama, o Waihi inui, o Waihi iiki, o Lua alaea, o Naniuapō, o Wa aloa, a o Waiakeakua nō ho i ko lākou mau inoa. Wahi a kahiko, Inā e lepo ke kumu wai, e hō ea ana ka lepo i kai (Pukui, 1983). o E nīnau i nā haumana He aha ka manaʻo nui o kēia ʻōlelo noʻeau? (E hōʻike pū i ke kiʻi a Haley Kailiehu i hoʻomanaʻo lākou, pili nā māhele a pau o Mānoa a ʻo ka wai ka mea i pili ai.) ʻAe, no laila, he kuleana ko kākou e mālama i nā kumu wai i ma ema e ka papa loʻi kalo ʻo Kānewai a me nā muliwai i Waikīkī, ʻeā? Nā Inoa ʻĀina (he hōʻailona i ka nui o ka wai ma Mānoa): Aia ka ʻike kupuna i loko o nā inoa ʻāina; i mea nā inoa ʻāina e maopopo ai ke ʻano o ka ʻāina a me ke ʻano o ka hana ma ka ʻāina, e laʻa o Mānoa: ākea a mānoa ke awāwa o Haukulu, Waiakeakua: nui nā inoa ʻāina o Mānoa pili i ka wai, no laila...he ʻāina wai a waiwai nō ʻo Mānoa. Uluwehi nō kēia ʻāina, ʻeā? Nui ka ua ma ʻaneʻi. Ka hana maiau a maʻemaʻe: Mahalo nā kūpuna i ka hana maiau a maʻemaʻe, a hōʻike ko lākou mahalo iā kākou ma o nā hōʻailona like ʻole--ma hope o ka haʻi pono ʻana i ka moʻolelo a moʻokūʻauhau no Kahalaopuna i ka Hale Hōʻikeʻike o Mānoa Heritage, heleleʻi mai ka ua Tuahine no ka mea lohe ʻia kona inoa a mahalo ʻo ia i kā kākou hoʻomanaʻo ʻana i kona ʻohana. I kēia lā, e lohe ana ʻoukou i kekahi mau moʻolelo no ka hana maiau a maʻemaʻe ma ʻaneʻi a me nā hōʻailona a nā kūpuna e mahalo ana i ia hana (Ma muli o ka hana a nā limahana o Lāiana a me nā kumu/haumāna o Hālau Kū Māna, ua hoʻi nō nā ʻōiwi i Mānoa--ʻike hou ʻia ka ʻamakihi a ulu maikaʻi ke kalo, nā mea ulu Hawaiʻi a me nā haumāna a me nā kumu Hawaiʻi.) 5

ʻ ā ʻŌ ā E kaʻawale ʻia ka papa i ʻelua hui liʻiliʻi. E noho paʻa kekahi hui i kēia ʻili ʻāina ʻo Haukulu a e hele aku kekahi hui i ka ʻili ʻāina ʻo ʻAihualama. E aʻo mai ʻoukou a pau e pili ana i kekahi o nā ʻōiwi o Mānoa i manomano ma mua a i emi iho ma hope a e hoʻi mai ana i kēia manawa. ʻOiai ʻoukou e mākaʻikaʻi ana, e makaʻala i nā meheu o ke emi a me ka hoʻi ʻana mai o nā ʻōiwi, no ka mea, e hui hou ana kākou ma hope, a na ʻoukou e haʻi hou i ka moʻolelo no nā ʻōiwi o Mānoa i maopopo i nā hoa papa. E kaʻawale ʻia ka papa i ʻelua ʻelua hui a hele kekahi i ka māla Ethnobotany a hele kahi i ka papa loʻi kalo o ʻAihualama. ʻāʻ ʻ ʻ ʻ Ma mua o ka puka ʻana i waho o ka Hale Hālāwai, e haʻi ke kumu i nā haumāna Wahi a kahiko, pau ke kalo, pau ke kanaka. Ma kekahi ʻano, inā pau ke kanu ʻana i ke kalo, inā pau ke kanaka Hawaiʻi, ʻoiai, he ʻohana ke kalo no kākou a ʻai nui ʻia ke kalo e ka Hawaiʻi. Eia hou aʻe, inā nui ke kalo, nui nō hoʻi ka Hawaiʻi. Inā nō naʻe emi ke kalo, emi nō hoʻi ka Hawaiʻi. Ma ka moʻolelo no Mānoa nei, ʻike ʻia kēia pilina o ke kalo me ke kanaka ʻōiwi. E lohe ana ʻoukou i kekahi moʻolelo no kēia ʻili ʻāina o ʻAihualama a me ka papa loʻi kalo i hoʻōla hou ʻia e nā haumāna a me nā kumu o Hālau Kū Māna, kekahi o nā ʻōiwi i hoʻi mai i Mānoa, i ka ʻike kupuna, a i ke aloha ʻāina. Mai poina e haʻi hou ana ʻoukou i kēia moʻolelo i nā hoa papa ma hope, no laila, e makaʻala i o ka inoa o ka ʻili ʻāina a me ke kahawai o ka ulu ʻana o ke kalo a me ke kanaka ʻōiwi ma Mānoa ma mua o ke emi ʻana o ke kalo a me ke kanaka ʻōiwi ma Mānoa ma hope o ka hoʻi ʻana o ke kalo a me ke kanaka ʻōiwi i Mānoa i kēia manawa E puka nā haumāna a me ke kumu i waho o ka Hale Hālāwai a iho i lalo. E kū ma ka puʻu i luna pono o ke kahawai i mea e hālō ai i lalo i ka loʻi kalo o ʻAihualama. E hoʻomanaʻo ke kumu i ka moʻolelo no Kahalaopuna, a laila ʻōlelo ʻo ia I ka pepehi mua ʻana o Kauhi iā Kahalaopuna, ua piʻi aʻela lāua i uka o Mānoa i kekahi pōhaku nui. Hoʻomanaʻo ʻoukou i ka inoa o ka ʻili ʻāina o kēlā pōhaku nui? ʻAe, ʻo ʻAihualama ka inoa a aia i lalo nei ke kahawai ʻo ʻAihualama a aia ka ʻili ʻāina ʻo ʻAihualama ma kaʻe hikina o ke kahawai. Aia he papa loʻi kalo ma laila. E iho kākou i lalo, ʻaʻe i ke kahawai, a komo i ka ʻili ʻāina ʻo ʻAihualama. 6

ʻAʻole kēia he papa loʻi kalo hou. Na nā kūpuna o Mānoa i hana mua. Na Kupuna Oliveira me Kupuna Maka i hoʻomaopopo mai, i ko lāua wā kamaliʻi, ua kanu nui ʻia ke kalo ma nā loʻi o Mānoa mai uka a i kai, mai kekahi kapa a kekahi kapa o ke awāwa. ʻO ke kalo wale nō ka i ʻike ʻia i ia wā. Akā, i ka holo ʻana o nā makahiki, kūkulu ʻia ka ʻāina a emi iho ke kalo ma Mānoa. No nā makahiki he nui, ʻaʻole i mālama pono ʻia ua papa loʻi kalo ala. Ua pihaʻū ka ʻāina i ka nāhelehele a ālai ʻia ka mālamalama o ka lā e nā kumu lāʻau haole like ʻole he nui. Ma kahi o ka makahiki 2001, ua loaʻa hou akula ka ʻauwai a me nā kuāuna kahiko. Na Kaleomanuiwa Wong, kekahi limahana Hawaiʻi o Lāiana, i ʻauamo mua i ke kuleana e mālama i kēia ʻāina me ke kōkua ʻana mai o kona mau hoa hana, ʻAnakala Eddie Kaʻanāʻanā, a me nā papa kulanui o Mānoa me Kapiʻolani. Ma hope o kō Kaleo wā, ili akula ke kuleana ma luna o nā kumu a me nā haumāna o kekahi kula Hawaiʻi ʻo Hālau Kū Māna. Ua ʻikemaka lākou i ka pono e loaʻa mai ma o ka hoʻi ʻana i ka ʻāina a me ka ʻike kupuna kupu a mōhala wale nā pua o Hawaiʻi i ke aloha ʻāina. A ʻikemaka nō hoʻi kākou i ka hua o kā lākou hana nui. He nani nō ke nānā aku, ʻeā? Hiki ke ʻike ʻia, hana maiau a maʻemaʻe kā lākou hana. O nā haumāna a me nā kumu o Halau Kū Māna kekahi o nā ōiwi i ho i mai i Mānoa. Na lākou e mālama pono i nā kumu wai i ko lākou ho okahe ana i ka wai ma nā auwai o ka papa lo i kalo o Aihualama. Me he kino kanaka lā nā papa lo i kalo, wahi a Īmaikalani Winchester, kekahi kumu kula o Hālau Kū Māna. Inā kahe pono ka wai hu ihu i a ma ema e i nā lo i, e ulu ikaika a ma ema e ana nō ho i o Hāloa. Pēlā nō ko kākou kino. E nānā i ke ʻano o ka loʻi kalo ma ʻAihualama. E hoʻomaʻamaʻa i nā inoa o nā māhele o ka loʻi a me ka pane ʻana i ka nīnau, I wahi aha ka? I wahi e ai. ʻOkoʻa paha kēia loʻi, ʻokoʻa paha ka loʻi kalo o Kānewai? ʻOkoʻa ke ʻano o ka papa loʻi kalo ʻo Kānewai, ʻokoʻa ka papa loʻi kalo o ʻAihualama, no ka mea, ʻokoʻa nā ʻāina ʻelua. ʻOkoʻa paha nā loina/hana ma nā ʻāina ʻekolu, akā waiwai nā mea a pau, no ka mea, pili a kūpono ka hana/loina i ke ʻano o ka ʻāina. Akamai a maiau nā kūpuna no nā ʻāina a pau o Hawaiʻi nei, no ka mea, kamaʻāina loa iā lākou ke ʻano o ko lākou ʻāina a me nā hana/loina e pono ai kēlā ʻano ʻāina i lawa ka ʻai, ka wai, a me ka iʻa e hānai ai i nā kupaʻāina. E hoʻomākaukau nā haumāna no ka hui hou ʻana me nā hoa papa--he aha nā manaʻo nui e aʻo ai? e hoʻokaʻawale i nā kuleana o ke aʻo ʻana ma waena o nā haumāna. o ka inoa o ka ʻili ʻāina a me ke kahawai--ʻaihualama (ma laila i hili mua ʻia ai ʻo Kahalaopuna e Kauhi) o ka ulu ʻana o ke kalo a me ke kanaka ʻōiwi ma Mānoa nui ʻino ke kalo ma Mānoa ma mua (nā ʻōlelo a Kupuna Olivera me Kupuna Maka) 7

o ke emi ʻana o ke kalo a me ke kanaka ʻōiwi ma Mānoa-- i ka holo ʻana o nā makahiki, kūkulu ʻia ka ʻāina a emi iho ke kalo ma Mānoa. No nā makahiki he nui, ʻaʻole i mālama pono ʻia ua papa loʻi kalo ala. Ua pihaʻū ka ʻāina i ka nāhelehele a ālai ʻia ka mālamalama o ka lā e nā kumu lāʻau haole like ʻole he nui. o ka hoʻi ʻana o ke kalo a me ke kanaka ʻōiwi i Mānoa--ka moʻolelo no ka loʻi o ʻAihualama a me Hālau Kū Māna (ua hoʻi nā ʻōiwi i Mānoa, ʻauamo lākou i ke kuleana i ka mālama ʻana i ke kumu wai a me ka ʻāina, a hiki ke ʻike ʻia ka hua o kā lākou hana maiau a maʻemaʻe; ua paʻa hou ka pilina ma waena o nā kānaka a me ka ʻāina o Mānoa.) o kekahi manaʻo nui ʻokoʻa ka ʻāina no laila ʻokoʻa ke ʻano o ka loʻi a me ka hana/loina ma ka loʻi, akā waiwai nā mea a pau. ā ʻ E hele a i kekahi wahi ʻano kū kaʻawale ma ka māla Ethnobotany e hoʻolohe ai i nā kani a nā manu o laila. E haʻi ke kumu i nā haumāna He aliʻi ka ʻāina a he kauwā ke kanaka! 3 Ma Kahi Hoʻoulu Lāʻau o Lāiana, ke kū hou nei ke aliʻi, ka ʻāina, i aliʻi hanohano i ka hoʻi ʻana mai o nā manu ʻōiwi. I ka wā ma mua, he mau ʻāuna pueo, ʻapapane, ʻelepaio, a ʻamakihi ko Mānoa. ʻO ia mau manu kai hoʻokāhiko i ke aliʻi ʻo Mānoa e like nō hoʻi me nā hulu manu i ʻaʻahu ai i nā aliʻi ma nā ʻahuʻula. Kākau maila ʻo Kupuna Penukahi 4, haʻalele akula nā manu ʻōiwi i ka nui loa mai o nā manu haole o Mānoa. I kēia wā, ke ʻike ʻia nei ka hoʻi ʻana mai o nā manu ʻōiwi i Mānoa. I hōʻailona kēia e ʻike ai i ka hoʻi pū ʻana mai o ka pono o ka ʻāina i ka hoʻi mai o nā ʻōiwi i Mānoa. E hoʻolohe i kekahi moʻolelo e pili ana i nā manu o Mānoa a e nānā pū kākou i luna o ke ēulu kumu lāʻau e ʻike ai paha i ka hoʻolāʻau ʻana o nā manu ʻōiwi! Wahi a Pukui 5, Elepaio, This bird was believed to be the goddess of canoe makers, hence the saying ua ʻelepaio ʻia ka waʻa, the canoe is [marked] by the ʻelepaio [an ʻelepaio bird pecking slowly on a tree trunk for insects signified that the trunk was insectridden and not suitable for a canoe (see kani 1); the saying may be applied to any failure]. The name also refers to one who craves fish but does not go fishing. Kauhi lāua ʻo Kahalaopuna; ʻaʻole ʻo ia i hoʻopau pono iā Kahalaopuna a i ka hopena o ka moʻolelo. Pono ʻole ke kō ʻana o ko Kauhi mea i manaʻo nui ai. He hōʻailona i ka pono ʻole o ke kumu koa i manaʻo ai ke kālaiwaʻa e kālai. ke keiki a ke kaikaina o kona 3 Pukui, 1983, p. 248, ʻŌlelo Noʻeau #531 4 Ke Au Okoa, 29 Iune 1871, ʻaoʻao 3 5 Pukui, 1986, p. 41, Hawaiian Dictionary 8

makuahine. Hōʻike akula ʻo Elepaio i ko Kahalaopuna ʻohana no kona make iā Kauhi, ʻaʻole wahi mea o lākou i hilinaʻi mai iā ia. He manaʻo ʻAmakihi me ʻapapane; i hoʻi mai lāua i ka maʻemaʻe ʻana mai o uka. He hōʻailona pū paha lāua i ka pono iki ʻana mai o ko lākou wahi i haliʻa aku nei. He haʻi ʻōlelo iki e pili ana i nā manu me he hōʻailona pili ʻuhane ala. ʻAʻole wale nō ka manu he mea e lele mau ana i nā ulu lāʻau. He hōʻailona, he ʻahuʻula, he mahiole, he kapa, he kaupoku, he maile a me nā mea he nui hou aʻe. E noʻonoʻo iki nā haumāna i ka hana e loaʻa mai ai ʻo ka hulu manu i ke kiamanu. Na lākou e kūkā aku a hiki i ka loaʻa mai o ka haʻina a laila e aʻoaʻo kekahi i kekahi. E walaʻau liʻiliʻi i māhele ʻia nā kuleana aʻo ma ka wā e aʻo ʻia ai nā haumāna o kekahi hui. Pēia e holo ai ka haʻawina a kekahi hui, na nā haumāna e aʻo i ia haʻawina. E hui hou ka papa i ka papa loʻi kalo o ʻAihualama. Ma laila e hōʻike ai nā haumāna ma ka hui ʻakahi i nā mea i aʻo ʻia. Ma hope o kā lākou hōʻike manaʻo ʻana, e hoʻi ka papa i ka māla Ethnobotany. Ma laila e hōʻike ai nā haumāna ma ka hui ʻalua i nā mea i aʻo ʻia. ōʻ ā ā ʻō ʻ ʻ E haʻi ke/nā kumu i nā haumāna I ko ʻoukou mākaʻikaʻi ʻana, ua lohe ʻoukou i nā moʻolelo no ka hoʻi ʻana mai o nā ʻōiwi i Kahi Hoʻoulu Lāʻau o Lāiana. ʻIke anei ʻoukou i nā meheu o nā ʻōiwi i hoʻi mai i Mānoa? Ua hiki mai ka manawa e haʻi hou ai i nā moʻolelo no nā ʻōiwi o Mānoa a e hōʻike ai i nā meheu i ʻike ʻia i nā hoa papa. E nānā aʻe kākou a e ʻimi pū i ia mau meheu. E kākau iho i nā meheu ʻōiwi i loaʻa mai ma ka aoao hope loa o ka palapala haʻawina. E pāʻina awakea i ka pā mauʻu nui. Ma hope pono, e iho hou i nā kaʻa ʻōhua ma kahi o Paradise Park. Inā puʻu mimi kekahi haumāna, e hoʻomaha iki i ka Hale Keiki ʻoiai lākou e iho ana i ke alanui. 9

ʻ ʻ ʻ E kākau nā haumāna e pili ana i ka huakaʻi ʻana i ka Kahi Hoʻoulu Lāʻau o Lāiana i mea e paʻa pono ai ko lākou mau manaʻo no nā mea i aʻo ʻia. Eia nā nīnau a lākou e pane ai (nā nīnau ma nā paka ua ʻekolu i ka ʻili hope o ka palapala haʻawina): 1. Pili nā kumu wai o Mānoa i ke kai o Waikīkī? Pehea e pili ai? 2. No ke aha i emi iho ai nā ʻōiwi o Mānoa? 3. No ke aha e hoʻi mai ana nā ʻōiwi o Mānoa i kēia manawa? He mea koʻikoʻi kēia hoʻi ʻana mai? 10